गाव माहिती

भौगोलिक माहिती

गाव वर्णन

जरुड हे अमरावती जिल्ह्यातील वरुड तालुक्यातील एक विकसनशील ग्रामीण गाव आहे. गावाची लोकसंख्या सुमारे 12,571 असून येथे विविध समाजाचे लोक सौहार्दाने एकत्र राहतात. गाव विदर्भ प्रदेशातील कृषी प्रधान क्षेत्रांपैकी एक मानला जातो.

भौगोलिक स्थिती:
गावापासून जिल्ह्याचे ठिकाण अमरावती सुमारे 78 कि.मी. अंतरावर आहे. गावापासून तालुक्याचे ठिकाण वरुड सुमारे 5 कि.मी. अंतरावर आहे. गाव राज्य महामार्गाच्या निकटतम आहे, जो परिवहन सुविधा प्रदान करतो.

हवामान आणि ऋतू:
गावात उष्ण हवामान आहे. वर्षाकाल जून ते सप्टेंबर, हिवाळा डिसेंबर ते फेब्रुवारी, उन्हाळा मार्च ते मे पर्यंत रहतो. वार्षिक पाऊस सुमारे 700-900 मि.मी. असते.

स्थलाकृति:
गाव समतल भूभागात स्थित आहे. मातीची गुणवत्ता कृषीसाठी उपयुक्त असून मुख्यतः काळी मातीचा विस्तार आहे.

लोकसंख्या व जनांकिकी (2011 जनगणना)

एकूण लोकसंख्या:

• पुरुष: 6,414 (51.02%)
• महिला: 6,157 (48.98%)
• एकूण: 12,571

घरे आणि कुटुंबे:

• एकूण घरे: 2,955
• घरांची सरासरी संख्या: 4.25 सदस्य
• लिंग गुणोत्तर: 960 (प्रति 1000 पुरुषांना महिला)

बाल लोकसंख्या:

• 0-6 वर्षे: 1,125 (8.95%)
• 0-6 वर्षे पुरुष: 589 (52.35%)
• 0-6 वर्षे महिला: 536 (47.65%)
• बाल लिंग गुणोत्तर: 909

सामाजिक वर्गीकरण:

• अनुसूचित जाती (SC): 2,168 (17.25%)
  • पुरुष: 1,090 (50.28%)
  • महिला: 1,078 (49.72%)
• अनुसूचित जमाती (ST): 496 (3.95%)
  • पुरुष: 262 (52.82%)
  • महिला: 234 (47.18%)
• इतर वर्ग: 9,907 (78.80%)

साक्षरता (2011 जनगणना)

एकूण साक्षरता दर: 87.76%

• पुरुष साक्षरता: 92.03%
• महिला साक्षरता: 83.29%
• साक्षर लोकसंख्या: 10,045
• निरक्षर लोकसंख्या: 2,526

नोट: जरुड ग्रामपंचायत की साक्षरता दर (87.76%) महाराष्ट्र राज्यातील सरासरी साक्षरता दर (82.34%) पेक्षा अधिक आहे. हे गावातील शिक्षासंबंधी जागरूकतेचे प्रतीक आहे.

रोजगार व कामगार (2011 जनगणना)

कामगारांचे वर्गीकरण:

• एकूण कामगार: 5,784 (46.03% एकूण लोकसंख्या)
• मुख्य कामगार: 5,456 (94.3%)
• सीमांत कामगार: 328 (5.7%)

व्यवसायाचे वर्ग:

• कृषी: 4,200+ कामगार (प्राथमिक व्यवसाय)
• कृषी मजूर: 1,000+ कामगार
• अन्य व्यवसाय: लघु उद्योग, व्यापार, सेवा क्षेत्र

कामगारांची विशेषताएं:

• अधिकांश कामगार पुरुष आहेत
• कृषि आधारित अर्थव्यवस्था मुख्य रोजगार स्रोत
• मौसमी रोजगार देखील उपलब्ध
• शहरी क्षेत्रांमध्ये प्रवास सीमित

अर्थव्यवस्था

प्रमुख व्यवसाय: कृषी

मुख्य पिके:

• व्यापारीदृष्ट्या महत्त्वाचे पीक: ऊस (मुख्य नकदी पीक)
• अन्नधान्य पिके: ज्वारी, बाजरी, मका, गहू
• दाल व तेल बीज: हरभरा, मूंग, सोयाबीन
• सब्जियां: प्याज, टोमॅटो, मिरची, शिमला मिरची
• अन्य: कपास, सूरजमुखी

कृषि अर्थव्यवस्था:

गावाची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने शेतीवर आधारित आहे. बहुतांश कुटुंबांचा उपजीविकेचा मुख्य स्रोत शेती आहे. ऊस हे व्यापारीदृष्ट्या महत्त्वाचे पीक असून ज्वारी, बाजरी आणि मका ही अन्नधान्य पिके स्थानिक गरजांसाठी घेतली जातात. काही शेतकरी हरभरा आणि हंगामी भाजीपाला देखील घेतात.

सिंचन:

गावात सिंचनासाठी विहिरी, बोअरवेल व लघु कालव्यांचा वापर केला जातो. कमी पावसामुळे शेतकरी ठिबक सिंचन व पाणी साठवण तंत्रांचा वापर करतात. एकूण सिंचित क्षेत्र 1,668.75 हेक्टर आहे.

सिंचन स्रोत:

• नहर: 250 हेक्टर
• ट्यूबवेल/बोरहोल: 550 हेक्टर
• विहिरी: 868.75 हेक्टर

पूरक व्यवसाय:

शेतीव्यतिरिक्त दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन व लघुउद्योग हे पूरक व्यवसाय असून ते गावाच्या अर्थव्यवस्थेला पूरक ठरतात आणि कुटुंबांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळवून देतात.

कृषी विजली पुरवठा:

• उन्हाळ्यातील पुरवठा: 16 तास
• हिवाळ्यातील पुरवठा: 18 तास

शिक्षा सुविधा

गावामध्ये उपलब्ध शाळा:

• प्री-प्राइमरी स्कूल: 14 सरकारी, 2 खाजगी (एकूण 16)
• प्राइमरी स्कूल: 4 सरकारी, 1 खाजगी (एकूण 5)
• मिडल स्कूल: 3 सरकारी
• सेकंडरी स्कूल: 3 सरकारी
• सीनियर सेकंडरी स्कूल: 2 सरकारी

महाविद्यालय:

• गावामध्ये:
  • खाजगी आर्ट्स आणि सायन्स कॉलेज
• वरुड किंवा अमरावती येथे (10-78 कि.मी.):
  • अभियांत्रिकी महाविद्यालय
  • वैद्यकीय महाविद्यालय
  • व्यवस्थापन संस्था
  • पॉलिटेक्निक कॉलेज
  • कृषी महाविद्यालय

गावात प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षासाठी सरकारी व खाजगी शाळा आहेत. गावातील साक्षरता दर 87.76% आहे, जो महाराष्ट्राच्या सरासरी (82.34%) पेक्षा अधिक आहे. उच्च शिक्षणासाठी विद्यार्थी वरुड व अमरावती येथील संस्थांमध्ये जातात.

आरोग्य व आरोग्य सेवा

गावामध्ये उपलब्ध आरोग्य सेवा:

• प्राथमिक आरोग्य उप-केंद्र: 2 (कोणतेही डॉक्टर नाही, 4 पैरामेडिकल स्टाफ)
• डिस्पेंसरी: 1 (1 डॉक्टर, 1 पैरामेडिकल स्टाफ)
• MBBS डॉक्टर: 1 (खाजगी प्रॅक्टिस)
• RMP डॉक्टर: 1 (पारंपरिक भारतीय औषध)
• आयुर्वेद चिकित्सक: 1
• औषध दुकाने: 2-3
• दंत क्लिनिक: 1

वरुड किंवा अमरावती येथे उपलब्ध आरोग्य सेवा:

• वरुड (5 कि.मी.):
  • प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHC)
  • अलोपॅथीक रुग्णालय
  • प्रसूति आणि बाल कल्याण केंद्र
  • आयुर्वेदीय रुग्णालय
• अमरावती (78 कि.मी.):
  • सामुदायिक आरोग्य केंद्र (CHC)
  • संदर्भ अस्पताल
  • विशेषज्ञ उपचार सेवा
  • पशुचिकित्सा रुग्णालय

गावात प्राथमिक आरोग्य सेवा उपलब्ध आहेत. विशेष उपचारासाठी रुग्णांना वरुड किंवा अमरावती जाणे आवश्यक असते. गाव आशा आणि आंगनवाडी कार्यकर्त्यांद्वारे समर्थित आहे.

संपर्क व परिवहन

रस्ते व संपर्क:

• राज्य महामार्ग: गावातून जाता (पक्का रस्ता)
• जिल्हा रस्ता: गावामध्ये उपलब्ध
• तालुक रस्ते: गाव पर्यंत जाते
• गाव रस्ते: आंशिक पक्के, आंशिक कच्चे
• पदचारीमार्ग: मुख्य रस्त्यांवर उपलब्ध

सार्वजनिक परिवहन:

• सरकारी बस सेवा: दैनिक - सकाळ व संध्याकाळ
• खाजगी बस सेवा: नियमित, अमरावती-वरुड-जरुड मार्गावर
• ऑटो रिक्षा: व्यक्तिगत परिवहन साठी उपलब्ध
• टॅक्सी सेवा: सीमित

रेल्वे:

• निकटतम रेल्वे स्टेशन: बेनोडा (3.45 कि.मी.)
• अन्य स्टेशन: वरुड रेल्वे स्टेशन (5-10 कि.मी.)
• रेल मार्ग: पुणे-अमरावती-अकोला मुख्य लाइन

डाक सेवा:

• पोस्ट ऑफिस: गावामध्ये उपलब्ध (पूर्ण सेवा)
• उप-पोस्ट ऑफिस: वस्त्यांमध्ये उपलब्ध
• डाक वितरण: नियमित

संचार व्यवस्था:

• जमिनीवर आधारित दूरध्वनी: उपलब्ध
• मोबाइल नेटवर्क: Jio, Airtel, VI, Idea - सर्व पहुंचात
• मोबाइल कव्हरेज: उत्तम (3G/4G उपलब्ध)
• इंटरनेट सेंटर: 2-3 साइबर कैफे
• ब्रॉडबैंड: BSNL, निजी प्रदात्यांद्वारे उपलब्ध
• खाजगी कुरियर सेवा: अमरावती/वरुड पासून संचालित

जवळील गाव:

• इसामबारी: 3 कि.मी.
• बेनोडा: 4 कि.मी.
• बहादा: 4 कि.मी.
• वरुड (तालुक्याचे ठिकाण): 5 कि.मी.
• तेंभूरखेडा: 5 कि.मी.

ग्रामीण रचना

वस्त्या व बस्त्या:

जरुड ग्रामपंचायत अनेक वस्त्यांचा समावेश आहे जे हे क्षेत्र तयार करते:

• कानडवाडी: मुख्य व्यापारी क्षेत्र
• पांढर वस्ती: आवासीय क्षेत्र
• भंडलकर वस्ती: कृषि श्रमिकांचा क्षेत्र
• गाडेकर वस्ती: कारीगर बस्ती
• माळे वस्ती: मराठा वस्ती
• गायकवाड मळा: पशुपालकांचा क्षेत्र
• गायकवाड वस्ती: पशु-संबंधित गतिविधीं
• वीरकर वस्ती: कारीगर आणि व्यापारी

प्रत्येक वस्तीची अपनी विशेषता आहे आणि विविध जातींचे आणि व्यवसायांचे प्रतिनिधित्व करते.

पाणीपुरवठा व स्वच्छता

पिण्यासाठी पाणीपुरवठा:

• उपचारित नल पाणी: वर्षभर आणि उन्हाळ्यात उपलब्ध
• ढक्कनदार विहिर: 50+ स्थानांवर उपलब्ध
• खुली विहिर: काही जुन्या संरचना
• हातचाली पंप: सार्वजनिक घाटांवर
• ट्यूबवेल/बोरहोल: कृषीसाठी, घरांमध्ये निजी
• पाण्याची गुणवत्ता: नियमित परीक्षण केले जाते

स्वच्छता व अपशिष्ट प्रबंधन:

• पूर्ण स्वच्छता कव्हरेज: गाव या योजनेंतर्गत
• व्यक्तिगत शौचालय: बहुतांश घरांमध्ये निर्मित
• सामुदायिक शौचालय: सार्वजनिक क्षेत्रांमध्ये 5-6
• घर-घरातून कचरा संग्रहण: नियमित (आठवड्यात 2-3 वेळा)
• कचऱ्याचे प्रसंस्करण: संपूर्ण ठोस अपशिष्ट व्यवस्थापन प्रणाली
• ड्रेनेज सिस्टम: खुले ड्रेनेज सिस्टमचा मुख्य वापर
• पाई लाइन: काही मुख्य क्षेत्रांमध्ये उपलब्ध

गावात पूर्ण स्वच्छता कव्हरेज उपलब्ध आहे. उपचारित पिण्याचे पाणी वर्षभर उपलब्ध आहे. स्वच्छता व्यवस्थापन सुधारला जा रहीये.

विजली आणि विद्युत पुरवठा

घरेलू विजली:

• आवासीय क्षेत्रांमध्ये 24 तास आपूर्तीचा प्रयास
• स्ट्रीट लाइटिंग: मुख्य गलीवर LED
• विद्युत आपूर्ती विश्वसनीयता: सुधार चालू

कृषी विजली:

• उन्हाळ्यातील पुरवठा: 16 तास (6 AM - 10 PM)
• हिवाळ्यातील पुरवठा: 18 तास
• कृषी पंप कनेक्शन: अधिकांश शेतकऱ्यांकडे
• ऊर्जा दक्षता: ड्रिप सिंचनला प्रोत्साहन दिले जात आहे

विजली वितरण:

• वितरण विभाग: महाविदर्भ विद्युत वितरण कंपनी
• मीटरिंग: बहुतांश मीटरयुक्त कनेक्शन
• बिल संग्रहण: मासिक

समुदाय आणि जीवनशैली

गावातील नागरिकांमध्ये परस्पर एकोपा, सामूहिक कार्यसंस्कृती आणि स्वावलंबनाची भावना दिसून येते. गावात स्वच्छता, आरोग्य, शिक्षन व पाणीपुरवठा या मूलभूत सोयींवर विशेष लक्ष दिले जाते.

सामाजिक मूल्य:

• सामाजिक एकता व समरसता
• बुजुर्गांचा सम्मान
• महिला सशक्तिकरणकडे जागरूकता
• शिक्षा आणि कौशल विकासला प्रोत्साहन
• सांस्कृतिक परंपरांचे संरक्षण

सामाजिक संगठन:

• महिला स्वयं सहायता समूह: 15-20 सक्रिय
• शेतकरी क्लब: 3-4
• युवा संगठन: 2-3
• सामाजिक कार्य संगठन: 4-5
• खेल क्लब: 2

सांस्कृतिक गतिविधीं:

• त्यौहार: दिवाली, होली, दशहरा धूमधामसे साजरे केले जातात
• सांस्कृतिक कार्यक्रम: वर्षभर आयोजित केले जातात
• ग्राम विकास समारोह: तहसीलद्वारे आयोजित
• कृषी मेळा: नव्या तंत्रांचे प्रदर्शन
• खेल प्रतियोगिता: वर्षभर अनेक वेळा

ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळे

मंदिर व धार्मिक स्थळ:

• पंचदैवत मंदिर - प्राचीन मंदिर, स्थानिक आस्थेचे केंद्र
• विठ्ठल मंदिर - भगवान विठ्ठलला समर्पित
• हनुमान मंदिर - मुख्य मंदिर
• लक्ष्मीमाता मंदिर - देवी लक्ष्मीला समर्पित
• पुरातन पुरातत्व स्थळ - प्राचीन सभ्यतेचे अवशेष
• गावाचे सीमाचिन्ह - ऐतिहासिक पाषाणांचे निशान

गावात अनेक मंदिर आणि धार्मिक स्थळ आहेत जे नागरिकांना सांस्कृतिक व आध्यात्मिक महत्व देतात. हे स्थळ या क्षेत्राचे समृद्ध सांस्कृतिक वारसा प्रतिबिंबित करतात.

पुरातात्त्विक महत्व:

गावाच्या काही क्षेत्रांमध्ये पुरातात्विक महत्वाचे वस्तू आढळल्या आहेत. या वस्तू प्राचीन कला आणि कारागिरीचा प्रतिबिंब करतात. स्थानिक संग्रहालय आणि संस्था या अवशेषांचे संरक्षण करतात.

प्रशासनिक संरचना

ग्रामपंचायत प्रशासन:

• ग्रामपंचायत: जरुड
• प्रशासक: सरपंच (निर्वाचित)
• कार्यकारी समिती: उप-सरपंच व पंचांपासून गठित
• कुल पंच: सामान्यतः 10-15
• महिला प्रतिनिधित्व: आरक्षणांतर्गत

नगर सेवा:

• गलीमोहल्यांचा विकास
• स्वच्छता अभियान
• पशुांचे संरक्षण
• सामाजिक कल्याण कार्यक्रम
• शिक्षनला प्रोत्साहन

उच्चतर प्रशासनिक विभाजन:

• तालुका: वरुड
• जिल्हा: अमरावती
• राज्य: महाराष्ट्र
• प्रदेश: विदर्भ

राजनीतिक प्रतिनिधित्व:

• विधानसभा: मोर्शी
• लोकसभा: वर्धा
• जिला परिषद: अमरावती

सीमावर्ती तालुके:

• उत्तर: प्रभात पट्टण तालुका
• दक्षिण: अश्ती तालुका
• पूर्व: नरखेड तालुका
• पश्चिम: मोर्शी तालुका

सरकारी योजना आणि कार्यक्रम

कृषी संबंधित योजना:

• फसल विमा योजना (PM-Fasal Bima Yojana)
• शेतकरी क्रेडिट कार्ड योजना
• ठिबक सिंचन सबसिडी
• मृदा स्वास्थ्य कार्ड योजना
• पशुधन विमा योजना

सामाजिक कल्याण योजना:

• आयुष्मान भारत (PMJAY)
• राष्ट्रीय निवृत्तीवेतन योजना
• आंगनवाडी सुविधा (पोषण कार्यक्रम)
• शाळेच्या शिक्षणाच्या लाभार्थ्यांसाठी छात्रवृत्ती
• महिला कल्याण योजना

विकास योजना:

• महात्मा गांधी नरेगा
• रस्ता निर्माण योजना
• पाण्याच्या आपूर्तीची परियोजना
• विजलीकरण योजना
• कौशल विकास कार्यक्रम

भविष्य विकास योजना

अल्पकालीन योजना (1-2 वर्षे):

• रस्त्यांचे दुरुस्ती आणि देखभाल
• पाणीपुरवठ्याची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी
• पशु आरोग्य शिबिर
• कौशल विकास कार्यशाळा

दीर्घकालीन योजना (3-5 वर्षे):

• कृषी व्यवसायीकरण कार्यक्रम
• जल संचय परियोजना
• ग्रामीण उद्योग विकास
• पर्यावरण संरक्षण
• डिजिटल साक्षरता कार्यक्रम

आव्हाने आणि संधी

मुख्य आव्हाने:

• हवामान परिवर्तन आणि कमी पाऊस
• कृषी-आधारित अर्थव्यवस्थामध्ये विविधतेची कमतरता
• तरुण पलायन
• मूलभूत ढांचे सुधारणीची गरज
• कौशल विकास संधींची सीमा

विकास संधी:

• कृषी पर्यटन विकास
• जैविक कृषीला बढावा
• प्रसंस्करण उद्योग स्थापन
• ग्रामीण पर्यटन
• ई-कॉमर्सद्वारे कृषी उत्पादनांचे विपणन
• अक्षय ऊर्जा परियोजना